Di­ya­ne­t’­in ka­pa­tıl­ma­sı ko­nu­su gün­dem­den düş­mez. Açıl­dı­ğı za­man da Di­ya­ne­t’­i ge­rek­siz gö­ren­ler var­dı! 

Za­ru­ret ol­ma­sa, Di­ya­net ol­maz­dı!

Cum­hu­ri­yet ku­rul­duk­tan bir sü­re son­ra Hi­la­fet kal­dı­rıl­dı. Za­ten bu ko­nu­lar­da mu­ta­ba­kat ha­sıl ol­muş­tu. Halk ve­ya ay­dın­lar ara­sın­da mı? Ha­yır Cum­hu­ri­ye­ti ku­ran­lar­la İn­gi­liz hü­kü­me­ti ara­sın­da! İn­gi­liz­ler hi­la­fe­tin bil­has­sa bü­yük Müs­lü­man nü­fu­sa sa­hip Hin­dis­tan gi­bi ül­ke­ler­de­ki pres­ti­jin­den çe­ki­ni­yor­lar­dı. Ni­te­kim Mil­lî Mü­ca­de­le sı­ra­sın­da Hin­dis­tan Hi­la­fet Ko­mi­te­si­’nin cid­di yar­dım­la­rı gö­rül­dü. Bu­nu sa­de­ce pa­ra yar­dı­mı ola­rak gör­me­me­li, ay­nı za­man­da İn­gi­liz hü­kü­me­ti­ne ya­pı­lan bas­kı­la­rı da he­sa­ba kat­ma­lı­dır. 

Hi­la­fet Mil­lî Mü­ca­de­le­’nin is­ti­nat/da­ya­nak nok­ta­sı idi, za­fer­den son­ra İs­lâm dün­ya­sı­nın ümid nok­ta­sı ol­du. Bu­nu Ke­mal Pa­şa biz­zat ifa­de et­miş­tir. 

Hin­dis­ta­n’­ın is­tik­lâl mü­ca­de­le­si sü­re­cin­de Hi­la­fet Ko­mi­te­si­’nin bü­yük pa­yı var. Hi­la­fet kal­dı­rı­la­na ka­dar Hin­dis­ta­n’­da Hi­la­fet Ko­mi­te­si­’nin mü­ca­de­le­si Gan­di ve Hin­du­lar ta­ra­fın­dan da des­tek­le­ni­yor­du. Hi­la­fet kalk­tı, or­tak­lık bo­zul­du! Da­ha doğ­ru­su, Hin­dis­tan Müs­lü­man­la­rı ma­ne­vî da­ya­nak­la­rı­nı kay­bet­ti­ler; atıf mer­kez­le­ri çö­ker­til­di. An­ka­ra­’nın bu ka­ra­rı­na ina­na­ma­dı­lar, tem­sil­ci gön­de­rip ge­ri alın­ma­sı­nı is­te­di­ler...

Hi­la­fet kal­dı­rı­lın­ca, Ev­kaf ve Şe­r’­iye Ve­kâ­le­ti de il­ga edil­di. Ye­ri­ne Di­ya­net İş­le­ri Ri­ya­se­ti ku­rul­du. İlk re­is ola­rak da Mil­lî Mü­ca­de­le sı­ra­sın­da An­ka­ra Müf­tü­sü olan Ri­fat Bö­rek­çi ta­yin edil­di. Ri­fat Ho­ca, An­ka­ra­’nın Mil­lî Mü­ca­de­le­’ye yar­dı­mı­nın ki­lit isim­le­rin­den bi­ri idi. Ke­mal Pa­şa­’nın gü­ven duy­du­ğu bir şa­hıs ola­rak Ri­ya­set gö­re­vi ona tev­di edil­di. 
Pa­şa bu gü­ve­ni­ni 1930’da bir da­ha te­yid et­ti: Ser­best Fır­ka tec­rü­be­sin­den son­ra Ri­fat Ho­ca­’ya Di­ya­net Re­is­li­ği üze­rin­de kal­mak kay­dıy­la par­ti­si­nin (CHP) An­ka­ra il baş­ka­nı yap­tı!

“Di­ya­net ve la­ik­li­k” ko­nu­su gün­de­me     ge­ti­ri­lir­ken bu geç­mi­şi göz­den uzak tut­ma­mak ge­re­ki­yor! Ri­fat Ho­ca­’nın CHP’­nin ba­şa­ra­sı için ya­yın­la­dı­ğı ge­nel­ge­ler Cum­hu­ri­yet Ar­şi­vi­’n­de mev­cut!

Di­ya­ne­t’­in za­ru­re­ten ku­rul­ma­sı, med­re­se­le­rin ka­pa­tıl­ma­sı üze­ri­ne imam ha­tip mek­tep­le­ri­nin ve İla­hi­yat Fa­kül­te­si­’nin açıl­ma­sı ile pa­ra­lel­dir. Bu iki öğ­re­tim ku­ru­mu da 1930’lar­da ka­pa­tıl­dı. Ge­rek­çe: Ta­lep yok!

Din öğ­re­ti­mi ta­ma­men or­ta­dan kal­dı­rı­lı­yor ve Di­ya­net İş­le­ri bu ko­nu­da bir şey söy­le­ye­mi­yor! Bu­na mu­ka­bil Di­ya­net Re­isi’­nin si­ya­set ko­nu­sun­da ko­nuş­ma­sı nor­mal kar­şı­la­nı­yor!

Cum­hu­ri­ye­t’­in ba­şın­da Di­ya­net bir din bü­rok­ra­si­si oluş­tur­mak için ku­rul­ma­dı, ala­nın zap­tu­rapt al­tı­na alın­ma­sı esas­tı. Din adam­la­rı­nın ma­aş­la­rı­nı va­kıf­lar ve­ri­yor­du. Bu­nun cid­di zor­luk­la­rı ol­du­ğu ha­tır­dan çı­ka­rıl­ma­ma­lı. Ho­ca­la­ra ya­pı­lan bas­kı­nın bu ta­ra­fı­nı da dü­şün­mek lâ­zım. Bu sis­tem kör to­pal 1960’la­ra ka­dar gel­di. Bu dö­nem­de kad­ro­lu imam­lık yay­gın­laş­tı­rıl­ma­ya baş­lan­dı. Ger­çek an­lam­da din bü­rok­ra­si­si 1970’ler­de or­ta­ya çık­tı. Mev­cut ik­ti­dar Di­ya­ne­t’­i 70 bin­ler­de al­dı, ga­li­ba kad­ro 12 yıl bo­yun­ca iki ka­tı­na çık­tı. 

Di­nin dev­let hiz­me­ti ola­rak gö­rül­me­si cid­di ic­ti­had ge­rek­ti­ren bir ko­nu. Her hal­de ko­nu­nun bu ta­raf­la­rı­nı Di­ya­net İş­le­ri Re­is­li­ği ya­pan şah­si­yet­ler eni­ne bo­yu­na dü­şün­müş­tür. 

Di­ya­net şim­di bir an­lam­da al­tın dev­ri­ni ya­şı­yor. Güç­lü bir bü­rok­ra­si din hiz­met­le­ri­ni yü­rü­tü­yor. Şek­len böy­le gö­rü­nü­yor. Fa­kat di­ni he­ye­ca­nın ay­nı şe­kil­de sey­ret­ti­ği­ni söy­le­mek ko­lay de­ğil. Ho­ca­la­rın va­zi­fe­le­ri­ni iba­det aş­kıy­la de­ğil, res­mî iş ola­rak yap­ma­la­rı he­ye­can kay­bı­nın asıl se­be­bi ola­rak gö­rül­me­li. Tür­ki­ye­’de di­ni he­ye­ca­nı bes­le­yen en önem­li fa­ali­yet alan­la­rın­dan bi­ri­si ca­mi ya­pı­mı idi. 1950’ler­den iti­ba­ren halk ta­ra­fın­dan çok sa­yı­da ca­mi yap­tır­ma der­ne­ği ku­rul­du. Bin­ler­ce ca­mi hal­kın des­te­ği ile za­man za­man dev­le­tin kös­te­ği­ne rağ­men in­şa edil­di. Bu­nun di­nî he­ye­ca­nı ayak­ta tut­tu­ğu­nu gör­mek için, bu­gün bü­yük kay­nak­lar kul­la­nı­la­rak şu ve­ya bu şe­kil­de ya­pı­lı­ve­ren ca­mi­le­re bak­mak ye­ter­li­dir. 

Di­ya­ne­t’­te özün yi­ti­ril­me­si ve he­ye­can kay­bı, son­ra­dan ih­das edil­miş olan Kut­lu Do­ğum haf­ta­sın­da so­mut ör­nek­ler­le gö­zü­mü­zün önü­ne ge­li­yor. Mev­lid yüz­ler­ce yıl­dır ge­le­nek­sel ola­rak ic­ra edi­len ve ede­bi­ya­tı ve mu­sı­ki­siy­le hal­kı et­ki­le­yen bir tarz iken, Kut­lu Do­ğum mo­dern bir ara­yış ola­rak bel­li bir çer­çe­ve­ye otur­tu­la­ma­dı. 

Di­ya­net İş­le­ri el­bet­te Dev­le­t’­in baş­tan so­na be­lir­le­di­ği bir ku­rum ol­ma­dan da var ola­bi­lir. Hat­ta doğ­ru­su da bu­dur. Fa­kat bu­nun ya­pı­lan­dı­rıl­ma­sı­nın ko­lay ol­ma­dı­ğı­na ha­tır­dan çı­kar­ma­mak ge­re­ki­yor. 

Son söz: Di­ya­ne­t’­i hiç­bir si­ya­si ira­de ka­pat­maz/ka­pa­ta­maz, an­cak bü­rok­ra­tik ya­pı­lan­ma et­ki­si­ni sı­nır­lar, şu sı­ra­lar ya­şa­nan bu­…