Anadolu'da unutulan Ramazan gelenekleri

Ramazanın ruhuna uygun olarak hemen yerde yoksullara gıda yardımı yapılıyor. Ramazan gelenekleri yörelere göre farklılık gösterirken¸ belediyeler iş adamları¸ varlıklı kişiler yoksul ailelere özel olarak hazırlattıkları gıda paketlerini dağıtıyorlar. Paketlerin dağıtılması¸ ailelerin rencide olmaması için genellikle marketlerin hazırladığı gıda paketlerinin fişlerinin dağıtılması şeklinde yapılıyor.

KAYSERİ’DE ARABAŞI YEMEĞİ

Kayseri’de özellikle ramazan aylarında yapılan arabaşı adlı yemek¸ bir çok aileyi bir araya getirerek sohbet etme fırsatı yaratıyor.Bazı yörelerde “Arabaşı” olarak adlandırılan¸ arabaşı¸ tavuk¸ hindi veya kaz etinin¸ kemiklerinden ayrılıp kavrulmuş un ile yapılan çorbasının¸ muhallebi kıvamında un ve su ile pişirilen hamurun birlikte yendiği¸ çok eski bir yemek olarak biliniyor.

Ramazan aylarında arabaşı¸ mutlaka birden fazla ailenin davet edilmesiyle¸ hep birlikte yenilen bir yemek olma özelliğini koruyor. Bir araya gelen aileler¸ ev sahibinin hazırladığı arabaşı sofrası etrafında toplanıp¸ hoşça vakit geçirmeyi tercih ediyorlar. Arabaşı yenilirken¸ çorbaya hamuru düşüren cezalı sayılıyor ve arabaşını yapacak kişi olarak ilan ediliyor.Ramazan ayında ayrıca sahurun habercisi olan davulculara¸ evde hazırlanan kete¸ katmer gibi yiyeceklerden ikram edilmesi de gelenek olarak sürüyor.

Belediyelerin ve bazı alışveriş merkezlerinin sundukları Hacivat-Karagöz oyunları¸ cambaz ve illüzyon gösterileri de özellikle çocukların ilgisini çekiyor.

SAMSUN’DA “SELE-SEPET” ŞENLİKLERİ

Samsun’un Bafra ilçesinde özellikle çocuklar için ayrı bir anlam taşıyan bir gelenek yıllardır sürdürülüyor.“Sele-sepet” adıyla bilinen ve ramazan ayının 14’ünü 15’ine bağlayan gece gerçekleştirilen şenlik¸ ilçe halkının katılımı ile düzenleniyor.Geçmişin kültür mirası olarak bugüne taşınan etkinlik; çocukların sevindirildiği¸ ikramlarda bulunulan ve eğlence amaçlı bir şenlik olarak günümüzde hala etkinliğini koruyor.

İftarın ardından başlatılan şenlikte çocuklar taşıdıkları “sele-sepet” adı verilen fenerlerle evleri dolaşarak bahşiş topluyor. Çaldıkları kapıyı açanlarca bahşiş ve çeşitli ikramlarda bulunulan çocuklar gruplar halinde “sele-sepet top kandil¸ aç kapıyı ben geldim. Ay da yıl da bir kere¸ kapınıza ben geldim” şeklinde maniler söyleyerek teravih vaktine kadar mahalleleri dolaşıyorlar.

Her gidilen evde mutlaka bir ikramda bulunulurken¸ verilen hediyeler taşınan sepetlerde biriktiriliyor.

AMASYA’DA BANDO GELENEĞİ

Amasya’da¸ geçmişi yaklaşık 150 yıl öncesine dayanan müzikle iftar açma geleneği ile kent sakinleri belediye bandosunun çaldığı yılın popüler parçaları eşliğinde iftar yapıyor¸ sahura kalkıyorlar.Zamanın Amasya Mutasarrıfı Ziya Paşa’nın 1860’lı yıllarda bir ramazan günü Amasya Kalesi’nden davul zurna çaldırmasıyla başladığı bilinen geleneği bugün belediye bandosu verdiği konserlerle sürdürüyor.Kente hakim en yüksek yer olan Harşena Dağı’ndaki Amasya Kalesi’nde iftardan yaklaşık bir saat önce başlayan konserlerde¸ yılın popüler şarkıları ile Amasyalıları iftara hazırlayan bando¸ konserlerini sahurda da sürdürüyor.

Genellikle yöreye özgü türkülerin icra edildiği konserlerde¸ zaman zaman istekler doğrultusunda yılın popüler parçalarına da yer veriliyor. Bando¸ ramazan ayında seslendireceği parçaların provalarına ise ramazan öncesinde başlıyor.

SİNOP’TA HELESA

Sinop’a özgü bir gelenek olan ve ramazan ayında “sellime çıkma” ya da diğer adıyla “helesa” olarak gerçekleştirilen şenliklerin geçmişi ise tam olarak bilinmiyor.Bir anlatıma göre¸ çok eski bir dönemde kış mevsimi fırtınadan kaçarak Sinop’a sığınan bir geminin tayfaları haftalarca burada mahsur kalmış. Kumanyaları tükenen tayfalar da kimseden bir şey isteyemedikleri için çaresiz kalınca¸ sonunda bir filikayla kente çıkıp¸ ellerinde fenerle evleri dolaşıp mani söyleyerek yiyecek istemişler.

Helesanın bu öyküden kaynaklanıp kaynaklanmadığı tam olarak bilinmese de her yıl ramazan ayında gerçekleştirilen bu gelenek¸ yıllardır sürdürülüyor.Ramazan ayının 15’inden itibaren helesaya çıkan gençler¸ taşıdıkları maket kayıkla “sellim”e çıkıyorlar. İftar sonrası birkaç kişinin taşıdığı ve özenle süslenmiş kayıklar eşliğinde ellerinde fener ve mumlarla mahalleler dolaşılarak bahşiş toplanıyor.Kayığı¸ gidilen evin önüne koyan gençler evlerin kapılarına giderek mani söyleyip bahşiş istiyor. Bahşişler ise bir mendile sarılarak ve düştüğü yer görülsün diye de mendilin ucu yakılarak helesacılara atılıyor.

ERZURUM’DA İLK KEZ ORUÇ TUTAN ÇOCUKLARA HEDİYELER

Erzurum’da ilk defa oruç tutan çocuklara çeşitli hediyeler verilmesi¸ nişanlı kızların evlerine iftarlık yemek ve hediye götürülmesi¸ maddi durumu kötü olan vatandaşlara iftarlık verilmesi ve her yıl ramazan ayında 1001 hatim okuma geleneğinin sürdürülmesi dikkat çekiyor.

KONYA’DA¸ ‘ORUCA DİREK VURMA”

Konya’da oruç tutan çocuklara dayanamadıkları için yaptırılan “oruca direk vurma” günümüzde tamamen unutulmaya yüz tutarken¸ esnafın dükkan komşusunu iftar yemeğine çağırması geleneği de giderek azalıyor.Konya’da ramazan geleneklerinin en önemlisi iftar yemeği Eskiden akrabalar ve komşuların birbirini¸ esnafın ise dükkan komşusunu iftara davet edermiş.

“Ramazan ayı boyunca herkes birbirine gider gelir. Günümüzde esnafın dükkan komşusunu iftara daveti giderek azalıyor. Akraba davetleri sürüyor ancak eskisi kadar yoğun değil. Teravih namazları bazı camilerde genellikle hatim ile kılınırdı ve çok uzun sürerdi. Ayrıca bir kısım cemaat¸ namazını her akşam başka bir camide kılardı. Çocukların akşama kadar oruç tutmaları¸ yaşları dolayısıyla uygun olmadığı için öğle saatlerinde bir yemek verilirdi. Buna ‘oruca direk vurma’ denilirdi ve çocuğun gönlü de alınmış olunurdu. Şimdilerde neredeyse hiçbir çocuk hatta genç ‘oruca direk vurmanın ne demek olduğunu bilmiyor.”

Önceden Ramazan ayında esnaf sattığı mallarda ciddi zam uygulmazken şimdilerde ise ramazan ayında zamlar yapıldığını¸ eski hassasiyetin kalmadığı görülüyor.

KARAMAN VE AKSARAY

Televizyon yüzünden komşuluk ve aile ilişkilerinin zayıflattı.Önceden ramazan gecelerinde teravih namazı sonrası belli evlerde sıra geceleri yapılırmış.

“Bu sıra gecelerinde Karaman’a has yüksük oyunu¸ tura oyunu¸ yıldız sayma¸ yumurta saklama gibi oyunlar oynanıp büyüklerin anlattığı hikayeler¸ anılar yöresel masal ve efsaneler dinlenirdi. Şimdi ise değil mahalledeki insanların bir araya gelmesi apartman sakinleri bile birbirini tanımıyor. İnsanlar evde oturup televizyon seyretmeyi tercih ediyorlar.”Aksaray’da da Karaman’dakine benzer durum gözleniyor. Teravihten sonra toplanan ailelerin¸ yüzük oyununu oynadığı belirtiliyor.

Bir tepsi üzerine ters çevrilmiş 9 fincan konulduğunu ve bunlardan birinin altına da yüzük saklanır¸ “Oyunu kazanan ekip¸ kaybeden ekibi değişik yöntemlerle cezalandırırdı. Şimdilerde ise bu oyunlar televizyon yüzünden unutuldu”.

RAMAZANIN İZMİR’İN TARİHİ KEMERALTI ÇARŞISI’NDAN ANLAŞILIRDI

Osmanlı döneminde çok dinli¸ çok kültürlü bir kent olan İzmir’in Ramazan aylarında büyük heyecan ve hareketliliğe sahne olurmuş¸ bugün ise ramazan ayı geleneklerinin sadece kentin eski mahallelerinde yaşatılmaya çalışılıyor.

Hristiyan ve Musevilerin de yaşadığı bir kent olan İzmir’de Ramazan aylarında Müslüman geleneklerine büyük saygı gösterilir “İzmir’de çoğunluk Müslüman ahaliden oluştuğu için¸ farklı dinlere mensup kişiler de ramazan geleneklerine uyarlardı. Sokakta bir şey yememeye özen gösterirlerdi. Ramazan ayında büyük iftar sofraları düzenlenirdi ve bu sofralara katılan kişiler arasında din farkı gözetilmezdi”.

Şimdilerde Müslüman olduğunu söyleyenler bile oruç tutanların karşısında rahatlıkla yiyip içebiliyor.İzmir’de 18. ve 19. yüzyılda büyük iftar sofralarının düzenlenir¸ kadınların bütün mutfak hünerlerini ortaya koyarmış. Gezginlerin seyahatnamelerinde “kentteki iftar sofralarında 140 çeşit yemek bulunduğuna” dair notlara rastlanır.

En eski çarşılardan biri olan Kemeraltı’nda kuru bakliyatların¸ şekerlerin arabalarla merkeplerle evlere doğru taşındığı görülürdü. Hurmanın gelmesi ise dört gözle beklenirdi. Hicaz’dan gemilerin hurma getirmesi beklenirdi. Ramazan ayının başlamasından birkaç gün önce gemi körfeze yanaşırdı. Daha sonra sokak satıcıları hurma satmaya başlardı

Osmanlı dönemindeki Ramazan gelenekleriyle bugünkü alışkanlıklar arasında “görgü” farkının bulunurdu. Eskiden varlıklıların Ramazan ayına özel yaptıkları yardımlar “gizli” tutulurken artık bugün yardımlar aleni dağıtılmaya başladı.

EDİRNE’DE SELİMİYE MEYDANI’NDA RAMAZAN EĞLENCELERİ

Selimiye Camisi’nin bulunduğu meydanda eskiden Ramazan ayında çocuklara kukla gösterileri sunulur¸ yetişkinlerin ise ceviz ve fındık oyunları oynatılırmış.Ramazan aydınlığının en etkileyici kaynağının ise Selimiye Camisi’nde iki minare arasına asılan mahyalar. Mahya¸ eskiden ipe asılı kandillerle yazılırdı. Bugünün aydınlatılmış gecelerinde mahyalar hala güzeldir ama geceleri karanlığa bürünen eski Edirne’de bu mahyalar müthiş etkileyici şeylermiş.

 
ŞANLIURFA’DA “KEHKE” VE “KÜLÜNÇE”

Şanlıurfa’da eski Ramazanlarda¸ günler önce evlerde bu aya hazırlık olarak hummalı bir çalışma yapılırken¸ ayın başlamasıyla birlikte teravih namazından sonra kahvehanelerde “Arzu ile Kamber”¸ “Tahir ile Zühre” gibi hikayeler anlatılırdı.Geçmiş dönemlerde kentte Ramazan ayı gelmeden önce¸ evlerde kadınların hummalı bir çalışma içerisinde olurmuş.

Kadınların evlerinde Ramazan ayı süresince yetecek kadar saclarda ekmek yapılır¸ isot (kırmızı biber) biber salçası¸ turşu¸ şehriye ve peynir gibi çeşitli gıda maddeleri hazırlanır¸ ayın başlamasıyla birlikte iftar vaktinde en güzel yemekleri hazırlamaya çalışan kadınlar¸ bundan komşusuna da mutlaka ikramda bulunurmuş.

Kentte bu aya özgü olarak “kehke” (simit) hazırlanır¸ bunun iftardan sonra ve sahurlarda çayla birlikte yerlermiş. Ayrıca bu aya özgü baharatlı külünçe (pasta) hazırlanır¸¸ iftar saatine yakın evlerde genellikle çocukların damlara çıkarak Ulu Cami’den atılan iftar toplarını sabırsızlıkla beklermiş.

Şanlıurfa’da Ramazan ayının en önemli geleneklerinden biri de ‘Meddahın’ anlattığı hikayelerdi. Özellikle kentin meşhur Köroğlu Kahvesi’nde ‘Meddah” gelir¸ Arzu ile Kamber¸ Tahir ile Zühre ve buna benzer hikayeler anlatırmış. Vatandaşlar da teravihten sonra kahvehaneye gelir¸ hikayeleri dinlermiş. Meddah¸ ‘yarın akşam devamını anlatacağım’ diyerek hikayenin en heyecanlı yerinde hikayeyi kesermiş. Bu gelenek ay süresince devam edermiş.”

GAZİANTEP’İN RAMAZAN KAHKESİ

Gaziantep ve yöresinde¸ hemen her evde Ramazan Kahkesi yapılması geleneği bozulmadı.Kentte¸ Ramazan ayında iftarda ve sahurda komşuların birbirlerine yemek gönderme adetleri¸ apartman yaşamıyla birlikte yavaş yavaş yok olmaya başladı. Geçmiş yıllarda kadınlar¸ sahur vaktinde çiğ köfte yoğurur¸ ya da yöresel firik pilavı yaparak dağıtırdı.

Gaziantep’te çok eski yıllarda sahurda dolaşan ramazan davulcuları¸ eşeklerle dolaşarak bahşiş toplardı. Ramazan davulcularına verilen bulgur¸ simit¸ pirinç ve şeker gibi bahşişler¸ eşeklerin sırtındaki heybelere yüklenirdi. Bugün ise ramazan davulcularına bahşiş olarak sadece para veriliyor.

Ramazan ayının sonlarına doğru evlerde yöresel ‘yuvalama’ yemeği yapma telaşı başlar¸ kadınlar bir araya gelerek¸ bayramda ikram edecekleri yuvalama ve bayram kahkesi yaparlardı. Bugün ise kadınlar¸ yuvalamayı lokantalardan almayı tercih ediyorlar.

KİLİS’TE RAMAZAN GEREBİÇİ

Kilis’te ramazan başlayınca herkes maddi durumuna göre Ramazan gerebici ve Ramazan kahkesi yaptırırdı.Ramazan ayının ilk günü¸ bütün evlerde keşkek yapılır. Keşkeğin yapımında kullanılan dövmenin (buğday) insanların midesinde Allah’ı zikreden tespih görevi yaptığı düşünülür.

Geleneksel olarak ramazan ayı içerisinde bayramdan 15-20 gün önce hazırlanmaya başlanan Kilis’e özgü kahke ve gerebiçler¸ bayramlaşmaya gelen akraba¸ eş dost ve misafirlere ikram edilirdi.

Hazırlanan çerezler¸ tatlılar ve yemekler¸ iftar davetlerinde misafirlere ikram edilirdi.Kilis’te esnaf¸ Ramazan Bayramı’nın yaklaşmasıyla dükkanlarını sabahlara kadar açık tutuyor.

BURSA’DA HACİVAT-KARAGÖZ GÖSTERİLERİ

Bursa’da¸ Karagöz ile Hacivat gösterileri¸ eskisi kadar ilgi görmese de hala geleneksel ramazan eğlencelerinin vazgeçilmezleri arasında bulunuyor.Türkiye¸ hatta dünya genelinde çok sevilen ve beğeni toplayan Hacivat ve Karagöz’ün doğuş hikâyelerine ilişkin bir çok rivayet bulunuyor. Gölge oyunu tekniğinin Türk halk kültüründe “Karagöz” olarak ne zaman ortaya çıktığına dair değişik görüşler bulunmakla beraber genelde Karagöz ve Hacivat’ın Bursa’da yaşamış gerçek karakterler olduğu ve 14. yüzyılda Orhan Camii inşaatında çalıştıkları görüşü kabul görüyor.

 Bursa’daki ramazan eğlencelerinin değişmeyen karakterleri arasında yer alan¸ 19. ve 20. yüzyılların başında ramazan ayında tüm hanlarda hem eğlendirmek hem de sosyal mesaj vermek amacıyla oynatılan ve seyirci rekoru kıran Karagöz ve Hacivat oyunları¸ son yıllarda sadece belediyelerin ramazan etkinliklerinde yer alan eğlenceden öteye geçmiyor.

İftar ile sahur arasında geçen zamana çok önem verilen Bursa’da teravih namazı için büyük camilere gitme¸ camilerin mahyalarla süslenmesi gelenekleri hala sürerken¸ geçmiş yıllarda Pınarbaşı¸ Tophane gibi kentin en eski yerleşim bölgelerindeki kahvehanelerde teravihten sahur yemeğine kadar devam eden eğlence fasılları ise unutulan gelenekler arasında bulunuyor.Kentte 20. yüzyılın ortalarına kadar süren ramazan ayında “hali vakti yerinde olan” kişilerin¸ evlerinin bahçelerine kurdukları sofralarda fakirlere iftar yemeği verme¸ kentteki 6 külliyenin aşevinde “ben açım” diyenlerin doyurulması geleneği de yerini¸ belediyelerin verdikleri iftar yemeklerine bırakmış görünüyor.

Bursa’da yaz aylarına denk gelen ramazan aylarında¸ Uludağ’dan buz ve kar getirerek suları soğutup içme geleneği de “beyaz cennet”te bu mevsimde kar bulmanın imkansız hale gelmesine yenik düştü.