“Türkçe Sözlüğün kaynakları”ndan sözlük hazırlanırken faydalanılan kaynaklar anlaşılmasın. Lügatçilik geleneğimizde şahid/şevahid denilen, bir ara TDK’nin “tanık” dediği, kelime açıklamalarını destekleyen örnek cümleler ve onların sahipleridir kastedilen.

Dil Kurumu Türkçe Sözlük’te 1983 baskısına kadar şahide-tanığa, örneğe pek ihtiyaç duymamıştır. Nadiren örnek verilmiş, verilen örnekler ekseriya şair ve yazarlardan değil, sözlük hazırlayıcılarından olmuştur.

1983’te yayınlanan 7. baskının sunuşunda “birçok maddede Türk yazarlarından örnek tümceler verilmiştir” deniliyor. Bu “Türk yazarları”nın kimler olduğu, eserin başında veya sonunda liste olarak verilmediği için, tam bir tesbit yapmak zordur. Metinde yazarın isminin ilk harfi kısaltma olarak, soyadı ise olduğu gibi yazılmıştır: T. Saraç, N. Cumalı, K. Tahir, R. Ilgaz, H. Taner vb.

Bu isimler arasında, çoğu cumhuriyet döneminden, bazıları hayatta olan şair ve yazarlar yer alıyor. Bugün kim olduğunu bilemediklerimiz, biyografi kitaplarında geçmemiş kişiler de var. (mes. Z. Coşkun) Bu baskıda örnek cümle alınan bazı isimler, son baskının kaynaklar listesinde yer almıyor: S(uut) K(emal) Yetkin, A(fşar) Timuçin, H(ıfzı) V(eldet) Velidedeoğlu, N(aci) Girginsoy, B(ekir) Yıldız, D(ursun) Akçam, S(adun) Tanju, E(rhan) Bener, O(ktay) Akbal, İ(lhan) Selçuk, V(üsat) Bener, S(abahaddin) Ali, B(erke) Vardar, Fürüzan, Y(usuf) Atılgan, Ö(zdemir) Nutku, M(acit) Gökberk, F(akir) Baykurt.

Elbette bunların bir kısmı ihmal edilebilir, ama içlerinde edebiyat tarihimize mal olmuş önemli isimler de var. Bekir Yıldız, Erhan Bener, Oktay Akbal, Sabahaddin Ali, Yusuf Atılgan gibi isimleri en önce sayabiliriz. Dikkat edilirse, Cumhuriyet öncesi yazarları neredeyse hiç şahit tutulmamış. İki isme rastlayabildim. Birisi bir şeyhülislam. Bahaî efendi, “dahletmek” açıklanırken, “dahleden dinimize bari müselman olsa” mısraı alınmış. Yavuz Sultan Selim de “ahu” maddesinde “beni bir gözleri ahuya zebun etti felek” mısraı ile yer alıyor. Doğrusu, bakabildiğim kısımlarda divan şiirinin büyüklerinden Fuzulî, Bakî gibi isimlere rastlayamadım. Tabiî Karacaoğlan, Gevheri, Âşık Ömer gibi âşık edebiyatının önemli isimlerinden de örnek göremedim.

Örnek cümlelerin 9. baskıda (1998) artırıldığını görüyoruz. Yine bir liste yok. Yalnız sunuşta, örneklerin Türk edebiyatının seçkin kalemlerinden çıkmış olmasına dikkat edildiği belirtiliyor.

11. baskıda örneklerin daha da genişletildiği tahmin edilebilir. Bu sefer kitabın en sonunda iki sayfalık bir liste verilmiş.

“Türkçe Sözlük’teki örneklerin kaynakları” listesi incelendiğinde, 206 isimle karşılaşılıyor. Ayrıca “anonim şiir”, “halk türküsü”, “marş” ve “şarkı” gibi kaynaklar da listeye alınmış. İki kitap ve bir dergi adı da yine kaynaklar arasında: Anayasa, Divanü Lügati’t-Türk ve Diyojen.

“Anonim şiir” ile “halk türküsü” nasıl ayrılır? Yoksa “anonim şiir”den kast edilen “lâedri” midir? “Marş”lar ekseriya şairi bilinen eserlerdir. Örneklerini de göremediğimiz için, bir şey söylemek durumunda değiliz. Anayasa ve Divan’ı da anlayabiliriz, ya Diyojen dergisine ne demeli? Memlekette tek dergi Diyojen mi?

Gelelim isimlere...

Son baskıda edebiyat tarihimizin klasik dönemlerine de gidilmiş. Fuzulî, Bakî, Şeyh Galib, Nedim, Nef’i gibi isimler var. Her ne hikmetse, Ahmet Paşa, Necati, Nahifi, Naili, Neşatî, Şeyhülislam Yahya, Zatî ve Nabî yok! Bilhassa Nabî’nin şiirleri örnek alınmaya daha müsait olduğu halde, neden ihmal edilmiş, bilemiyoruz. Âşık-halk edebiyatının belli başlı isimleri de listede yer alıyor. Hatta Erzurumlu Emrah iki defa! (Her halde birisi Ercişli Emrah olacak). Bu tarz içinde sayılması gereken önemli isimlerden Efkârî, Gedayî, Köroğlu, Kâtibi, Kul Himmet, Tokatlı Nurî, Öksüz Âşık, Sümmanî, Çıldırlı Âşık Şenlik yine listede yer almayanlardan.

Nesimî, Eşrefoğlu, Niyazî Mısrî, Hacı Bayram, Mir’atî, Kaygusuz Abdal, gibi tasavvufî şiirin önemli isimleri de yok.

Yine aynı tarzın önemli isimlerinden Hatayî, yani Şah İsmail yok. Buna karşılık, türkçe şiir yazmadığı bilinen Yavuz Sultan Selim var. Eğer 7. baskıdaki örnekten ötürü girmişse, “ahu”dan o örnek de çıkarılmış ve dolayısıyla, Yavuz Sultan Selim, listeye boşuboşuna yazılmış olabilir!

Tanzimat sonrası edebiyatın önemli şahsiyetlerinden Muallim Naci, Recaizade Ekrem, Mehmet Rauf, Süleyman Nazif, Halide Nusret gibi isimlere de rastlanmıyor.

Tabiî, Cumhuriyet döneminin edebiyatçıları listede daha fazla yer tutuyor. Yaşayan bazı edebiyatçılarımız da listede var. Cumhuriyet döneminin önemli isimlerinden Safiye Erol, Samet Ağaoğlu, Cemal Süreya, Cahit Zarifoğlu, Erdem Bayazıt, İlhan Berk, Hasan Hüseyin Korkmazgil, M. Necati Karaer, Şevket Bulut, Bahaeddin Özkişi, Edip Cansever ve Turgut Uyar listede yer almayan isimlerden bir kısmı.

Yaşayan şahsiyetlerden bulunmayanların bazıları: Abdürrahim Karakoç, Bahaeddin Karakoç, Sezai Karakoç, Rasim Özdenören, Hilmi Yavuz, Mustafa Kutlu, Mustafa Niyazi Özdemir, Ebubekir Eroğlu, Necati Güngör, Nazan Bekiroğlu, Haydar Ergülen, Sedat Umran, Ârif Ay, Mustafa Miyasoğlu...Daha gençlere doğru inmiyorum.

İsimlerin seçiminde bir sistem olmadığı anlaşılıyor. Rastgele isimler de (mes. İlker Sarıer, Mustafa Rona, Nermin Bezmen, Aydın Boysan) var. Bunlar ne basın âleminin ne de edebiyat dünyasının vazgeçilmez isimleri değil. Mutlaka yer alması gereken isimlerin olmadığı da görülüyor.

Bazı karışıklıklar da dikkati çekiyor. Fahri Celaleddin’in soyadı (Göktulga) unutulmuş. Kenan Hulusi’nin soyadı (Koray) da yok. Muammer İzgü her halde “Muzaffer İzgü” olacak!

Türkçe Sözlük’ün yazarlarımızı, şairlerimizi şahit tutması, edebiyat birikimimizi dikkate alması önemli. Başlangıçta böyle yapılsa idi, yani edebiyatımızın belli başlı isimleri ve eserleri esas alınarak, onlarla örneklenerek sözlük hazırlansa idi, elbette çok sağlam bir temel atılmış olacaktı. Şimdi yapılan ise metne temel uydurmak olarak görülebilir!