İspat, doğruyu delil göstererek ortaya koymak, hakikati bilmeyenlere kesin bilgiyle anlatıp izah etmektir. Tamamen akılda cereyan eder. “İstidlâl” denen bu metot, bir delile dayanarak netice çıkarmak, sonuca varmak, muhakeme etmektir. Yani zihnin eserden müessire veya müessirden esere intikalidir.

Meselâ ateş varsa duman, yazar-usta varsa eseri vardır. Buna “bürhan-ı limmî” denir. Fakat her zaman geçerli olmayabilir...
Eserden müessire yapılan istidlâle, “bürhan-ı innî” denir. Duman varsa ateş, kitap varsa yazarı, resim varsa bir ressamı vardır... Bu, birincisine göre şüphelerden daha salim ve daha sağlamdır. Birkaç çeşit ispat metodu vardır:
1- Talili (tedüktif): Akıl yürüterek olur. Yani ispatı istenen şey, önermeyle önceden doğruluğu ispat edilmiş veya doğru olarak kabul edilmiş iddia (önerme) için zorunlu olan bağı kurmaktır. Matematikteki ispat bu türdendir.
2- Tecrübî ispat: İspatı istenen iddianın tecrübe dünyasında ifadesidir. Meselâ suyun normal şartlarda 100 derecede kaynadığını fiilen tecrübe edip anlatmak veya bir kişinin 200 kiloyu kaldırabileceğini göstermesi gibi... Bunun da yanılma payı vardır. Çünkü ölçü âletleri de değişkendir ve sonucu etkilediğinden tam itimada şayan değil.
3- Mantık ilminde, “kaziye-i makbule” denen “büyük zatların sözlerini delilsiz kabul etme”nin yanında, bir de “bürhan-ı yakînî” diye tabir edilen kesin mantıkî, ilmî, tecrübî delillere dayanan bir ispat yolu 1 daha vardır.
4- Vicdana, sezgiye dayalı ispat: İman esaslarını yalnızca tecrübe ve ilmî meselelerle kabul etmek kâfî değil. Belki, kalbî, ruhi, hâlî (bâtınî, içe bakış) hususlar da serdedilmeli ki, insan yüksek marifete ulaşabilsin... Bacon, imanı birinci sıraya, tecrübeyi ikinci sıraya alarak, tecrübenin yanında bir de batınî tecrübeyi kabul eder. 2 Bunu biraz daha açarsak:
* Yaratılış yalan söylemez. Meselâ bir çekirdekteki gelişme meylinin “Sümbülleneceğim, meyve vereceğim”; bir yumurtadaki hayat meylinin “Piliç olacağım” şeklindeki meyelânları ve aynen meydana gelmeleri, İlâhî iradeden gelen evamir-i tekviniyenin (kevnî, tabiî işlerdeki oluşların/işlerin/emirlerin) tecellileridir.
* İnsanlığın beş zahirî duyu ve duygularının yanında, gayb âlemine açılan pek çok penceresi var. Şuuruna varılmayan pek çok hissi var. İşitme, görme, koklama, tat alma, dokunma duygusu olduğu gibi, “saika (sevk eden, götüren, sürükleyen)” denilen “altıncı doğru bir duygu” vardır. Bir de, “şaika” (şevkli, istekli, arzulu bir his) diye isimlendirilen “şimşek gibi yedinci bir duygu” bulunmaktadır. Bu şevk ve sevk yalan söylemez, yanlış gidemez. Fıtrat (yaratılış) ve vicdan, yalan söylemez... Hads—ki, şimşek gibi sür'at-i intikaldir—daima onu tahrik eder.
İnsandaki tapınma, teşekkür, duâ ve ibadete olan meyil, hakikî bir cazibedarın cezbiyle, yani çekimiyledir. Çekim varsa, bir cazibedar var demektir.

Dipnotlar: 1- Hizmet Rehberi, s. 31. 2- Prof. Dr. İrfan Yılmaz vd., İlim ve Din, İst., 1998, c. 1, s. 268.