Dünkü yazımızda Bediüzzaman’ın Muhakemat’ında geçen “İnsanda müdebbir-i galip, ya akıl veya basardır.

Tâbir-i diğerle, ya efkâr veya hissiyattır. Veyahut ya haktır veya kuvvettir. Veyahut ya hikmet veya hükûmettir. Veyahut ya müyûlât-ı kalbiyedir veya temayülât-ı akliyedir. Veyahut ya hevâ veya hüdâdır”1 ifadelerini aktarmıştık.
Gayet tabiî ki, tek boyutlu varlıklar olmadığımızdan, kimi zaman gördüklerimize göre, kimi zaman fikir yürüterek karar veririz. Kimi zaman duygusal davranır, kimi zaman hakperest... Kimi zaman güç ve kuvvete göre hareket ederiz. Kimi zaman hikmetle, ilimle, kimi zaman da olaylara devlete, iktidara göre bakarak karar veririz. Kimi zaman kalbi işletir, hareket eder, kimi zaman onu devreden çıkarırız. Kimi zaman aklî meyillerimiz hakimdir. Kimi zaman arzularımızla (nefsimizin yönlendirmesiyle), kimi zaman Hüda’ya, yani Allah’ın rızasına tâbi olarak hareket ederiz.
Aslında “müdebbir-i galip” ile insanların psikolojik tiplerinin tasnif edildiği de söylenebilir. İnsanlar 12 tipe ayrılır:
Birinci tip: Akıl ön plandadır. Kişi ve hadiseleri aklıyla ölçer, biçer ve karar verir.
İkinci tip: Gözlü tabakadır, gördüklerine göre hareket eder. Gözüyle görmedikçe inanmaz, inanmak istemez. Veya gözlemcidir, olayları müşahede ederek değerlendirir.
Üçüncü tip: Fikir endeksli bir yapıdadır. Enine boyuna düşünerek, muhakeme ederek karar verir.
Dördüncü tip: Duygusaldır, hisleri nereye sürüklüyorsa ona göre davranır.
Beşinci tip: Hakperesttir, kaide, kanun ve prensiplere uyar. Hukuk içinde kalır. Kim haklı ise ondan yana olur. Hem kendi hakkını, hem başkalarının hakkını arar.
Altıncı tip: Kuvvet, güç endeksli davranır. Güçlü ise, kuvve-i gadabiyesini vasat mertebeye çekmemişse, gücüne dayanarak iş yapar. Veya zenginden, güçlüden, soyludan taraf olur.
Yedinci tip: Hikmetle hareket eder. Yani, ölçülü, dengelidir. En faydalı, en kısa, en rantabl, en optimal yolu seçmeye çalışır.
Sekizinci tip: Devlet, iktidar yanlısıdır. Devlet ne derse, iktidar nasıl hareket ediyorsa, o çizgiyi benimser, takip eder.
Dokuzuncu tip: Kalbin sesini dinler, akıl veya kuvve-i müfekkiresini işletmez.
Onuncu tip: Aklî temayüllerine göre hareket eder. Her şeyi akıl ve mantıkla halletme yoluna gider. Filozof gibi...
On birinci tip: Arzularına uyar. Nefsî istekleri doğrultusunda yaşar ve kararlar verir.
On ikinci tip: Hüda, yani Allah’ın rızasını arar. İhlasla hareket eder. Yani, işinde daima yüce Yaratıcının emirlerini esas alır.
Bu özellikler; bilgimiz, ferasetimiz, ihlâsımız, kısaca nefsimizi terbiye etmemiz ölçüsünde şekillenir.
Kendimizi test edebiliriz: Acaba bizde “müdebbir-i galip” nedir, hangi tipteniz?