“Balkan şehirlerinde geçerken çocukluğum…”
Bizim çocukluğumuz Balkan şehirlerinde geçmedi… Fakat Yahya Kemal’in “Her lâhza bir alev gibi hasret”ini duymaktan hiç bir zaman geri kalmadık! Aynı melâlle bedbaht olduk! Bu hüzün, sıradan bir eza değil; şairin ifadesiyle, “deniz dedikleri bin başlı ejderin heybetli hüznü”…
Yahya Kemal Üsküp’te doğmuş. Ölümüne kadar hâtırasını canlı tutmuş. Hatta ona bir şiir ithaf etmiş: Kaybolan Şehir!
Üsküp ki Yıldırım Bayezit Han diyarıdır
Evlâdı fatihana onun yadigârıdır…
Yahya Kemal’in hatıralarında da geçiyor Üsküp. “Açık Deniz” şiirinin büyük şairinin “Hasan Rıza’ya sesleniş” şiirinde de Üsküp var:
Ey Rumeli’nin Hasan Rızası/Yâdında mı Üsküb’ün fezası
Yahut Kalkandelen kazası/Vardar ve uzakta karlı dağlar.
Üsküp bir müslüman şehirdi/Bin bir türbe ile müştehirdi
Vardar’sa önünde bir nehirdi/Her an tekbirlerle çağlar…
Yahya Kemal bize şehri müslüman, nehri tekbirlerle çağlayan bir Rumeli tasvir ediyor.
Yüzyıl önceki Rumeli…
Tam yüz yıl önce her şey değişti… Küçük Balkan kavimleri Rumeli’yi paylaştı. Rumeli’de müslümanlığın garantisi, Osmanlı’nın vekili olması gereken Arnavutlar, Osmanlı’ya “kavminlerini önü sürerek” dirsek çevirdi. Mehmet Âkif’in tabiriyle,  “beş altı sefil”, “Hilafete Kur’an’la bağlı Arnavud’u” Osmanlı’dan ayırdı ve bütün yurdu harab etti…
Rumeli’nin Hıristiyan kavimleri Osmanlı mirasından payını alırken, küçük bir hisse de Arnavutlara bırakıldı. Arnavutlar Osmanlıya isyan ederek müstakil olan ilk müslüman kavim oldu…
Hasan Rıza (Soyak) Üsküp’te doğmuş, 1934’ten Atatürk’ün ölümüne kadar Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreterliği yapmış… Beşir Ayvazoğlu, Yahya Kemal’in “Hasan Rıza’ya sesleniş”te onu kastettiğini yazıyor, meşhur “Yahya Kemal Ansiklopedisi”nde… Bense, İşkodra’nın o şiddetli yağmurlu gününde, içimde hüzün sağanakları, hep İşkodra müdafiî Hasan Rıza Paşa’yı düşündüm. Şiiri de ona yakıştırdım. Bence “Rumelinin Hasan Rızası” o!
Bugün Balkanlarda Arnavutluk isimli bir devletcik var. Bir de Kosova var, Arnavutların nüfusunun büyük çoğunluğunu teşkil ettiği yeni ortaya çıkmış, Avrupa-AB himayesinde ufak bir devlet. Makedonya’da da nüfusun yarıya yakınının Arnavut olduğu tahmin ediliyor. Ayrıca Karadağ’da da varlar. Türkiye’de de azımsanamayacak nisbette Arnavut olduğunu tahmin edebiliriz. Yani, bugünün Arnavutluğu dünya Arnavutlarının en fazla yarısını bünyesinde barındırıyor. O da toplam üç milyonluk bir devlet!
İşkodra, Adriyatik kenarında, Osmanlı’nın batı ucu denilebilecek yerlerden. Şu sıralar 100 bin civarında nüfusunun olduğu söyleniyor. Kesin olarak fethi Fatih Sultan Mehmed döneminde olmuş. Sancak ve vilayet merkezi olarak Osmanlı teşkilatında yer almış; hep önemsenmiş.
İşkodra Balkanlar’da son terk edilen yer… Hasan Rıza Paşa, şehri kuşatan Sırp ve Karadağ ordularına karşı uzun süre direniyor. Oradaki halk rivayetine göre, Kastamonulu Hasan Rıza Paşa, merkezden gelen, şehrin savunulmasının imkânsızlığı, bu yüzden teslim olması gerektiği yönündeki emir üzerine, “bundan sonra halktan biri olarak çarpışacağım” diyerek üniformasını çıkarıp müdafaaya devam ediyor.
Hasan Rızâ Paşa’nın şehadetinden sonra İşkodra savunması bir süre daha devam ediyor. Nihayet, Esad Toptani, Karadağ ordusuyla gizlice anlaşarak şehri düşmana teslim ediyor! (13 Nisan 1913).
İşte bu şehrin teslim edilişinin yüzüncü yılına birkaç gün kala, Mehmet Âkif’le ilgili konuşmak üzere İşkodra’da idim. Asırlık hüznümüze aralık vermeksizin yağan sağanak yağmur eşlik ediyordu. “İşkodra, yüz yıl öncenin kahramanına mı ağlıyor?” diye düşünmeden edemedim.
Acaba İşkodra, yüz yıl önce şehrini müdafaa eden Hasan Rıza Paşa’yı o meş’um yıldönümü günü andı mı?
Türkiye’de bu büyük kahramanı hatırlayan oldu mu?
18. Asrın sonunda 40 cami, bir kilise olduğu İnciciyan yazıyor. Şu andaki iddia, müslüman nüfusla katolik nüfus birbirine yakınmış. Bu yüzden roma kilisesi İşkodra üzerinde özellikle duruyor.
Yunus emre kültür merkezi… Enver hoca 1 cami, 1 kilise bırakmış… onunda minaresini uçurmuş. Kurşunlu camii şimdi su içinde… onda ibadet etmek için kayıkla gitmek lazım!