Gerçekler çok boyutludur. Problemler de değişiktir. Öyle ise, farklı çözüm yolları da vardır. Kimi zaman, gerçeklere ulaşmakta sıkıntı çeker; problemlerin çeşitliliği karşısında afallarız. Alternatifimiz yok diye, tek bir noktaya saplanırız.

Eğer gerçeğin çok boyutluluğunu kavrayamazsak; tek noktaya hapsolur, yeteneklerimizi daraltır, hareket alanımızı sınırlarız. Problemleri çözmek ve doğruyu bulabilmek için gerçeğin tek boyutlu değil, birkaç boyutlu olduğunu kabul etmeliyiz. Yüz kapılı bir sarayın, doksan dokuz kapısı kapalı olsa bile biri açıktır. Hepsi kapalı olsa dahi, açmanın yüzlerce alternatifi olmalıdır.
Oysa her meselenin bir değil, onlarca değişik çözüm şekli vardır. Tıpkı, bir hedefe çeşitli yollardan, değişik vasıtalarla gidebildiğimiz gibi. Meselâ iki adet “I” ile, çok çeşitli sonuçlar çıkarılabilir: II, V, L, T, X, =, + gibi. İlk bakışta tam 22 netice çıkarılabilir.1 Çözümde, “tek tip, tek düşünce, tek görüş, tek fikre” saplanmak hatadır. Bu durum, düşünce, ilim, imân/inanç, din konularında da geçerlidir.
İmânın temel şartları ve dinin değişmeyen zarurî hükümleri hariç, bazı gerçekler, ahlâkî değerler, faziletler, güzellikler göreceli/izâfîdir. Yer, zaman, şart, imkân, bölge, ferd, sınıf, toplum, coğrafya/iklime göre farklılık arz eder.2
Mevsimlerin değişmesiyle elbiseler, hastalıklara göre de ilâçlar ve tedavi metodları değişir. Su, beş çeşit yapıdaki hastaya göre, beş değişik hüküm alır. Birisine, hastalığına göre su ilâçtır. Susuz kalmış birisine tıbben ona su vermek farzdır. Diğer birisine, hastalığı için zehir gibi zarardır. Trafik kazası geçirmiş, ameliyattan yeni çıkmış veya yaralanmış, kanaması olanlara su ve sulu gıdalar verilmez. Su, tıbben ona haramdır. Diğer birisine az zarar verir. Terli olanlara tıbben mekruhtur. Diğer birisine zararsız fayda verir. Tıbben ona sünnettir. Diğer birisine, ne zarardır, ne menfaattir; âfiyetle içsin; tıbben ona mübahtır. İşte hak burada çoğaldı. Beşi de haktır. Sen diyebilir misin ki, “Su yalnız ilâçtır, yalnız vâciptir, başka hükmü yoktur?”3
Uygulamada hak mezheplerin birkaç tane olması; gerçeğin farklılaşabileceğinin göstergesidir. Bu; hak/gerçek, doğru ve güzelin tek olmadığını, değişkenlik ve farklılık arz ettiğini gösterir. Bu olguyu, hayatımızın her safhasına, işlerimizin her türüne uygulayabiliriz. Bu bize ne kazandırır?
* Tek noktaya saplanmaz, çeşitli alternatifler geliştiririz.
* İstidad ve kabiliyetlerimizi geliştiririz.
* Hedefimize kısa zamanda varırız.
* Hem fikri, hem maddî, hem mânevî üretimimizi arttırırız.
* Hayatımızı kolaylaştırırız.
* Huzûrlu ve mutlu oluruz.

Dipnotlar:
1- Muhammed Bozdağ, Düşün ve Başar, s. 18.
2- Sünûhât, s. 19.
3- Sözler, s. 447.