Hatice Turhan Valide Sultan: Sultan IV. Mehmed’in annesidir. Safiye Sultan’ın başlattığı Yeni Cami inşaatını bitirmek, Rus asıllı Hatice Turhan Valide Sultan’a nasip olmuştur.


Bu muhteşem külliyenin içinde dârülhadis, sıbyan mektebi, hamam, han, çeşme, tekke, hastane, sebil ve türbe bulunmaktadır.

Hicaz Suyolları’nı da vakfiyesine alan Hatice Turhan Sultan, Ayasofya’da kıyâmete kadar Kur’ân okuyacak 49 hâfızın ücretlerini de üstlenmiştir. Ayrıca Valide Camii ve Ayasofya’nın giderleri için 149 dükkân bağışlamıştır. Çanakkale Savaşı’nda kullanılan bazı kaleleri yaptıran da odur… O kadar büyük bir servet bağışlamıştır ki, bunların dökümü 86 yaprak tutmuştur.

Mahpeyker Kösem Sultan: Sultan I. Ahmed‘in eşi ve Sultan IV. Murad ile I. İbrahim‘in annesidir. Üsküdâr’da “Çinili Cami” diye bilinen muhteşem mâbedle, Anadolu Kavağı’ndaki cami onun ebedi hayratıdır.

Bunlardan başka bir mektep, çeşme, dârülhadîs, çifte hamam, sebil, Vâlide Medrese (üniversite), Çakmakçılar Yokuşu’nda büyük bir han (Valide Hanı), Rumeli’de çok değerli vakıflar ve hayrâtlar yaptırmıştır…

Bezm-i Âlem Valide Sultan: Sultan II. Mahmud’un eşi ve Sultan Abdülmecid’in annesidir…

Osmanlı tarihinin en hayırsever valide sultanlarından biridir. Bugünkü ismiyle Bezmiâlem Valide Sultan Üniversitesi (Vakıf Gurebâ Hastanesi) onun hayratıdır…

Vakfiyesinin hasta ile ilgili kısmında; “Şayet bir hastanın iyileşmesi, sıhhate kavuşması için bir limon lâzım ise; bu limonun bedeli bir altın bile olsa, mutlaka alınacaktır” ibaresini yazan Bezmiâlem Valide Sultan, kurduğu müesseselerin masraflarını karşılaması için de zengin gelir kaynakları vakfetmiştir.

Ayrıca, Dolmabahçe Sarayı karşısındaki cami (Bezmiâlem Valide Sultan Camii), Cağaloğlu’da okul (İstanbul Kız Lisesi), Beşiktaş’ta büyük bir çeşme yaptırmıştır…

Kanuni’nin süt kardeşi Yahya Efendi’nin Beşiktaş’taki dergâhı ile mescidini tamir ettirip ilâveler yaptırmıştır…

Mekke ve Medine’de de farklı pek çok hayır eseri vardır.

Öyle bir Peygamber sevdalısıdır ki, üzerinde,

“Muhabbetten Muhammed oldu hâsıl,

“Muhammed’siz muhabbetten ne hâsıl?

“Zuhûrundan Bezm-i âlem oldu vâsıl…” yazılı bir mühür kullanmıştır.

Pertevniyal Valide Sultan: Sultan Abdülaziz‘in annesi, Sultan II. Mahmut‘un eşidir. En meşhur eserleri, Pertevniyal Lisesi ile Pertevniyal Valide Sultan Camii‘dir. Birkaç mescidle pek çok çeşmesi daha mevcuttur.

Mehpâre Emetullah Râbia Gülnûş Valide Sultan: Sultan II. Mustafâ ve III. Ahmed’in annesidir Galata’da, cami, yanına çeşme, Üsküdar’da külliye (Yeni Valide Külliyesi), Mekke’de imaret, dârüşşifâ, çeşme ve Cidde’de kervansarayla su tesisleri yaptırmıştır.

Mihrişah Valide Sultan: Sultan III. Selim’in annesidir… Yaptığı hayır eserleri saymakla bitmez. Bahçeköy’de 240 bin metreküp hacminde baraj, değişik yerlerde cami, misafirhane, medrese, kütüphane, çeşme, mektep…

Hac yoluna çeşme ve sebiller, Yeni Cami ve Sultanahmed Camii’ne Sultansuyu’nun getirilmesi…

Kızı Zeynep Sultan annesine baka baka olgunlaştığı için, fakir öğrencileri gizlice araştırır, gerçek ihtiyaç sahiplerine günde bir akçe verir, yılda bir takım elbise gönderirdi.

İstanbul’da 1930 yılında yapılan bir tespite göre, çeşmelerin yüzde 28’inin, Edirne’deki vakıf eserlerin ise yüzde 20’sinin hanımlara ait olması, genelde Osmanlı kadınının, özelde ise valide sultanların hayırseverliğine delildir. Devamı bir başka yazıya…