Farklılıklarımız yaratılıştan gelir. Kendimizi diğer canlılarla kıyaslarsak şöyle bir gerçek ortaya çıkar:

En müstesna, en ince, en lâtîf, en hassas, en nâzik, en nâzenin bir yapıda yaratılmışız. En seçkin, en kaliteli, en güzel şeyleri isteriz. Sayısız ihtiyaç, meyil ve arzularımız var. Son derece de âciz ve zayıfız. İhtiyaçlarımızı karşılamak, arzularımızı tatmin için ise çok san’atlara muhtâcız. Ancak bir-iki san’atta ihtisas sahibi olabiliriz.
İşte, yaratılışımıza uygun bir hayat için işbölümüne; dayanışma, yardımlaşma ve ürettiklerimizi paylaşmaya mecburuz.1
Tabiatımız medenî, yani sosyal varlıklarız. Dolayısıyla hemcinslerimizle bir arada yaşamak isteriz. Ne var ki, farklı yapılardayız ve farklı ihtiyaçlar sahibiyiz. Bu da bizi tanışmaya ve yardımlaşmaya mecbur ediyor.
Farklılıklar ayrılık ve gayrılık değil; sosyal hayatın bir gerçeği. Çünkü, insanlar nasıl farklı sîmaya, vücut yapısına, sosyal seviyeye, mesleklere sahip ise; ordular hava, kara, deniz, tabur, tümen, alaylara ayrılıyorsa; Müslümanların da farklı cemaatlere, tarikatlare ve meşreplere ayrılması gayet tabiîdir.
Değişik fıtrat, meşrep, mizaç ve meslekte olan insanlar elbette tek bir “meslek ve meşrep” içinde tutulamaz. Daha doğrusu tutulmaları doğru değildir!
Tarikatler, sosyal fonksiyonunu en yüksek seviyede icra ettikleri dönemlerde tarikat şeyhleri kendi karakterlerine, eğitim ve terbiye metotlarına uymayan kişileri başka tarikatlere yönlendirirlerdi.
Herkes kendi fıtratına, meslek ve meşrebine uygun bir tarikat veya cemaat bulabilir.
Kendisi oraya gitmiyorsa, işin ehli onu yönlendirmeli.
Bu hem kendisi, hem içinde bulunduğu toplum, hem de cemaat veya tarikat için çok daha hayırlıdır.
Burada önemli olan, hizmet ederken nazara alınması gereken şey, “etbâını çoğaltmak, sayıyı arttırmak!” değil; rıza-ı İlâhîyi esas almak, keyfiyeti, kaliteyi yakalamaktır.

Dipnot: 1- İşârâtü’l-İ’câz, s. 140.