Ga­zi­an­te­p’­te, Ka­ra­taş Sa­na­yi Si­te­si’n­de dük­kân ala­ma­dık­la­rı ve açık­ta kal­dık­la­rı ge­rek­çe­siy­le top­la­nıp va­li­li­ğe yü­rü­yen es­na­fa gaz sık­mak­ta te­red­düt eden bir bi­ber gaz­cı po­lis ile amir­le­ri ve amir­le­rin­den faz­la amir ta­kı­lan me­mur ar­ka­daş­la­rı ara­sın­da ya­şa­nan­la­rı içe­ren gö­rün­tü­le­ri iz­le­miş­si­niz­di­r… Ha­ni; şid­de­te bu­laş­ma­mış pro­tes­to­cu es­na­fın kar­şı­sın­da, üst­le­rin­den al­dı­ğı “da­ğı­tı­n” em­riy­le cez­be­ye tu­tu­la­rak öf­key­le bi­ber gaz­cı po­lis ar­ka­da­şı­nın ümü­ğü­ne ya­pı­şıp “Oğ­lum sık­sa­na, sık la sı­k” di­ye­rek ka­la­ba­lı­ğa dal­dır­dı­ğı si­nir bo­zu­cu gö­rün­tü­le­r… 

“En­se­sin­den çe­kiş­ti­ri­le­rek ça­lı­şan ya­rı-or­ga­nik bi­ber ga­zı ro­bo­tu” mu­ame­le­si ya­pı­lan genç po­li­sin ha­li­ne mi acı­sak, şid­det do­zu mi­ni­mum se­vi­ye­de olan bir es­naf pro­tes­to­sun­da da­hi kon­trol­den çı­kan po­li­sin hâ­let-i rû­hi­ye­si ile ala­ka­lı ge­li­nen nok­ta­dan mı kay­gı­lan­sak? Pro­tes­to­cu es­na­fın üze­ri­ne gaz sı­kı­la­cak meş­ru­iyet şart­la­rı­nın ol­gun­laş­ma­dı­ğın­dan mı­dır, yok­sa ka­la­ba­lı­ğın içe­ri­sin­de sa­ir za­man­lar­da sü­rek­li yüz­leş­ti­ği es­naf ta­nı­dık­la­rıy­la kar­şı­laş­tı­ğın­dan mı­dır ya­hut vic­da­nı el­ver­me­di­ğin­den mi­dir bi­lin­mez; ön­ce çe­kim­ser dav­ra­nan, son­ra gaz mas­ke­siz ka­la­ba­lı­ğa gaz yar­dı­ran bu po­li­sin du­ru­mu ve di­ğer amir-me­mur tay­fa­sı­nın bu po­li­se ayar ver­di­ği es­na­da ta­kın­dı­ğı olum­suz dav­ra­nış­lar ak­lı­ma bir­den “Mil­gram De­ne­yi”ni ge­tir­di! 

Muh­te­va­sı çok il­ginç olan ve taf­si­la­tı­na gir­me­ye­ce­ğim bu de­ney­de Ya­le Üni­ver­si­te­si psi­ko­log­la­rın­dan Stan­ley Mil­gram; in­san­la­rın bağ­lı bu­lun­duk­la­rı bir oto­ri­te­den emir al­ma­la­rı du­ru­mun­da, hiç­bir ki­şi­sel düş­man­lık bes­le­me­dik­le­ri kim­se­le­re ezi­yet ede­bi­lip ede­me­ye­cek­le­ri­ni ölç­mek is­te­di. “İn­san­lar ken­di­le­ri­ne bu tür emir­ler ve­ril­di­ğin­de ne tür tep­ki­ler ve­rir­ler? İta­at mi eder­ler, yok­sa kar­şı mı çı­kar­lar?” Ve da­ha da önem­li­si, “Han­gi nok­ta­dan son­ra ita­at et­me­yi bı­ra­kıp kar­şı çı­kar­lar?” Mil­gram, bu so­ru­la­rın ya­nıt­la­rı­nı ara­dı­… 

Ne­ti­ce­de de­ney in­san­la­rın oto­ri­te­ye ita­at et­me­ye mey­li­ni or­ta­ya çı­kar­mış, hâ­kim oto­ri­te­nin di­ğer ma­sum in­san­la­ra za­rar ver­me­le­ri­ni is­te­me­si du­ru­mun­da ki­şi­le­rin, ey­lem­le­rin­den so­rum­lu tu­tul­ma­ya­cak­la­rı­nın bi­lin­cin­de ha­re­ket ede­rek “ne de ol­sa so­rum­lu­luk ba­na ait de­ğil” ve­ya da­ha bi­lin­dik ha­liy­le “e­mir ku­lu­yu­m” dü­şün­ce­siy­le ta­li­mat­la­ra uy­du­ğu­nu gös­ter­miş­tir. Son de­re­ce nor­mal in­san­la­rın, oto­ri­te­den emir al­dık­la­rın­da ken­di de­ğer yar­gı­la­rı­nı bir ke­na­ra bı­ra­ka­bi­le­ce­ği, ah­la­ki de­ğer­ler­le bağ­daş­ma­ya­cak dav­ra­nış­la­rı ken­di­le­ri­ne ma­zur gös­ter­me­ye baş­la­ya­bi­le­ce­ği or­ta­ya kon­du. İla­ve­ten, nor­mal in­san­lar ko­lay­lık­la bu­lun­duk­la­rı mev­ki, üzer­le­rin­de­ki üni­for­ma ve bir­bir­le­rin­den al­dık­la­rı güç­le kı­sa za­man­da gö­zü dön­müş şid­det uy­gu­la­yı­cı­la­rı­na dö­nü­şe­bi­le­ce­ği de, bi­lim­sel ola­rak yük­sek yüz­de­ler­le is­pat­lan­mış­tır!

Hü­la­sa

Yıl­lar­dan be­ri Tür­ki­ye­’de po­lis, dü­ze­ni ko­ru­mak için erk ma­ka­mı­nın ko­mu­ta­sı doğ­rul­tu­sun­da her şe­yi gö­ze al­mak­ta aşı­rı is­tek­li ve “e­dil­ge­n” bir kol­luk kuv­ve­ti ola­rak gö­rü­lüp de­ğer­len­di­ril­mek­te­dir. Bu tes­pit­te ger­çek­lik pa­yı yük­sek ol­sa da so­ru­nun asıl kay­na­ğı; kol­luk güç­le­ri­nin gö­rev ve yet­ki­le­ri dı­şı­na çık­tık­la­rın­da, key­fî uy­gu­la­ma­lar­dan do­ğan anor­mal­lik­le­ri­ni “e­mir ku­lu­yu­z” şek­lin­de meş­ru­iyet kı­lı­fı­na so­ka­bil­me yo­lu­nu açan mev­cut so­run­lu sis­tem­dir! 

Bu so­ru­nun tek çö­zü­mü var­dır: De­mok­ra­si ile yö­ne­ti­len tüm ül­ke­ler­de ol­du­ğu gi­bi “Ad­li Kol­lu­k” kur­ma işi­ni ta­mam­la­mak­tır. Ad­li kol­luk sis­te­mi­ne ge­çen ül­ke­le­ri bu­nu yap­ma­ya iten ne­den­le­rin hep­si, hat­ta da­ha faz­la­sı Tür­ki­ye için de ge­çer­li ve mev­cut­tur! “Ad­li kol­luk sis­te­mi­” ile ala­ka­lı olum­lu adım­lar atıl­ma­ya baş­lan­mış­tı ki, “si­ya­si ik­ti­da­r” ile “so­ka­k” ara­sın­da­ki men­fi iliş­ki­ler ve 17-25 Ara­lık son­ra­sı kon­jonk­tür­den ötü­rü “o­la­ğa­nüs­tü şart­la­r” ge­rek­çe­siy­le hep­si as­kı­ya alın­dı! Oy­sa “Ad­li Kol­luk Sis­te­mi­”, za­man ve me­kân şart­la­rı­na bağ­lı ol­mak­sı­zın ve su­yun ba­şın­da ki­min dur­du­ğu­na bak­mak­sı­zın “her­ke­se lâ­zım ola­ca­k” bir hak­tır! Tıp­kı öz­gür­lük­ler gi­bi..!

Po­lis teş­ki­la­tı­nın so­ruş­tur­ma ya­pan ke­si­mi, bü­tün öz­lük hak­la­rı, ter­fi ve ta­yin ba­kı­mın­dan bağ­lı ol­duk­la­rı yü­rüt­me­den ba­ğım­sız ha­le ge­ti­ril­me­li ve so­ruş­tur­ma­nın “her aşa­ma­sın­da­” Cum­hu­ri­yet Sav­cı­la­rı­’na bağ­lan­ma­lı­dır. Bu uy­gu­la­ma; iş­ken­ce, kö­tü mu­ame­le, key­fi gö­zal­tı, ara­ma-ya­ka­la­ma gi­bi hak ih­lal­le­ri­ni ön­le­me­de et­ki­li ola­ca­ğı gi­bi, gö­re­vi­ni ih­mal eden, kö­tü­ye kul­la­nan suç­lu­la­rı teş­ki­lat men­fa­ati ve mas­la­ha­tı için ko­ru­yan ve sü­rek­li yan­lı iş­le­yen me­ka­niz­ma­nın or­ta­dan kal­dı­rıl­ma­sın­da ve da­ha et­ki­li bir de­ne­tim ku­ra­bil­me­sin­de et­ki­li ola­cak­tır.