Cengiz Aytmatov'un dünya literatürüne armağan ettiği kavram: Mankurtlaşma

aTürkiye’de eserleri en çok basılan ve okunan yazarların başında gelir Cengiz Aytmatov. Bütün hikâyeleri, romanları Türkiye Türkçesine aktarılmıştır.

Onun kitapları ülkemizde her hangi bir Türk yazarının eserleri gibi okunur.

İlgi çekici bir benzerliğe dikkat çekmek istiyorum: Bizim büyük şairimiz Mehmed Âkif Ersoy gibi Cengiz Bey de veterinerlik öğrenimi görmüştür. Türkiye’de kitapları en çok basılan şarimiz, yazarımız Mehmed Âkif’dir. Öyle sanıyorum ki, ondan sonra kitapları en çok basılan yazar Cengiz Aytamtov’dur. Belki de onun Türkiye’de defalarca basılan kitaplarının tirajı Kırgızistan’ın nüfusuna ulaşmıştır!

Türk sinemasının klasiklerinden olan; büyük bir seyirci kitlesine ulaşan Atıf Yılmaz’ın yönettiği, başrollerinde Kadir İnanır ve Türkân Şoray’ın oynadığı, 1977 tarihli “Selvi Boylum Al Yazmalım” filmi, Cengiz Aytmatov’un eserinden sinemaya aktarılmıştır.

Cengiz Aytmatov, toprağının rengini, kokusunu; halkının kimliğini yüksünmeden, şerefle taşıdı. Kırgızların ve umumen Türklerin yüz akı oldu.

O her türkünün, “ellik ır”ın tek başına tarih olduğunu bize anlattı. Türkülerimize muhabbetimizin boşuna olmadığının farkına vardık. Gününü bir asra bedel kıldı, muhteşem eserlerini zamanı aşarak yazdı. “Mankurtlaşma” kavramını dünya literatürüne armağan etti. Zihnimizi açtı, ufkumuzu genişletti. Yaygın coğrafyalarda yaşayan hepimiz zaman zaman mankurtlaşma eğilimleri ile karşılaştık. Mankurtlaşan oğulların analarını, öz halklarını, efendileri uğruna öldürmeye yürüdüklerini gördük.

Cengiz Bey, Kırgızların bitmez tükenmez hazinesi Manas destanını âdeta 20. asırda yeni bir tarzda yazdı. Onun ilhamını Manas’tan aldığından, çağdaş  bir Manasçı olduğunda şüphe yok.

“Yıldırım Sesli Manasçı” hikâyesinden okuyalım:

Kertolgo-zayıp ana, oğlu Aleman’ın babası gibi “yurtçu” olmasını ister, eğer yurtçu olmazsa, “Manasçı” olmalıdır. Yurtçu, çadır yapan, ev kuran kişidir. Yani usta. Bir ülke için, topluluk için çok önemli bir iş. Bu maddî yapı ile ilgilidir. Manasçı ise, manevî yapının ustasıdır, evimizin manevî yapıcısıdır.

Ve Aleman “Yıldırım sesli manasçı” olarak ün kazanır.

“Ey Kırgızlar, bizim en ulumuz, en değerlimiz olan Manas bakın ne büyük işler yapmış…”

“Uzak çağlardan zamanımıza kadar, günler kum gibi aktı; sayısız geceler ve dönüşsüz tören alayları geçip gittiler; yıllar, yüzyıllar, kervanlar gibi uzak ufuklara gidip kayboldular. Sonra biz onların izlerini bulduk…”

“O çağlardan beri nice nice insanlar yaşadı bu dünyada! Şüphesiz yeryüzündeki taşlar kadar, belki daha çok..Bunların arasında ünlüler vardı, silik olanlar vardı. İyiler vardı, kötüler vardı. Bazıları dağlar kadar güçlü idiler, bazıları da kaplan kadar cesur, kahraman. Her şeyi bilen bilgeler vardı; üstün yeteneklerle donanmış sanat dâhileri vardı. Nice milletler nice zamanlardan beri yok olup gittiler ve onların yalnız adları kaldı.” ..

“Dün var olan bugün yoktur. Bu dünyada insanlar doğar ve ölür. Yalnız yıldızlar ölümsüzdür. En eski zamanlardan beri doğudan doğan güneş ölümsüzdür. Ve hiç yerine değiştirmeyen kara yerküre ölümsüzdür.”

“Ama dünyada insan hafızası zamana meydan okur. İnsanın kendi hayatı, göz açıp kapayıncaya kadar geçen zaman kadar kısadır. Ölümsüz olan düşüncedir, fikirdir. Ve bu fikirler insandan insana geçer. Ölümsüz olan Manas’tır, çağdan çağa geçen Manas’ın sözleridir.” 

“O uzak çağlardan zamanımıza kadar toprak nice nice yüz değiştirdi. Eskiden dağların bulunduğu yerlerde sarp sıradağlar oluştu. Yüce dağların bulunduğu yerler ıssız ovalara dönüştü. Derin derin uçumları, toprak, hamur gibi yapışarak kapattı. Derelerin aktığı yerlerde yamaçlar, kıyılar birleşti. Aynı zamanda yeni yeni vadiler meydana geldi. Yağmurlar toprağın bağrında yeni uçurumlar açtı. Dünya kurulalı beri mavi dalgaların koşuştuğu yerlerde, şimdi ıssız-sessiz kum çölleri uzanıyor. Büyük büyük şehirler yıkıldı ve eski duvarların yerine yeni duvarlar yükseldi.”

“O uzak çağlardan zamanımıza kadar, sözler sözleri, fikirler fikirleri doğurdu. Ve türküler başka türkülere karıştı. Olaylar ve bu olayların hikâyesi bir destana dönüştü. Manas’ın, ve Kırgız boylarını birleştiren, bu birliğin sembolü olan Manas’ın oğlu Semetey’in hikâyeleri, Kırgızların sayısız düşmanlarıyla yaptıkları savaşlar, kahramanlıkları, bize işte böyle ulaştı.”

“Biz bu destana babalarımızın, bütün ecdadımızın seslerini verdik. Bu sesleri hep duyacağız: Çok eski zamanlarda buraları terk eden kuşların uçuşunu, nice zamandır artık toprağı dövmeyen toynakların sesini, savaşta ölen bahadırların nâralarını, ölenler için yakılan ağıtlarımızı, zaferler için sevinç çığlıklarımızı duyacağız. Bu destan, yaşayanların övüncü, hepimizin övüncü için, geçmişi canlandıracak, gösterecektir.”

“Şimdi herkesin, bütün yaşayanların övüncü için ünlü Manas’ın ve onun kahraman oğlu Semetey’in yaptıklarını anlatalım…”

Cengiz Aytmatov, Türkiye’ye ilk defa bundan 43 sene önce geldi. 1975 yılı ağustos ayının ikinci yarısında.

O bu seyahatta yabancı bir ülkeye gelmemektedir, âdeta kendi evindedir.

Türkiye’ye yolculuğu bir çok ülke görmüş olan Cengiz Bey için bambaşka bir seyahattir. Bu yolculuğa heyecanla, merakla, sevinçle hazırlanmıştır. O güne kadar dünyanın birçok ülkesini dolaşmıştır. “Sovyetler Birliği sınırları dışında hangi ülke olursa olsun, (bunu günümüzde Kırgızistan olarak okumak lâzım) Türkiye’ye kıyasla, konuşulan dil, örf-âdet bakımından bana daha yabancıdır” der.

Türkiye’ye onu gıyaben de bağlayan ortak dil, yüzlerce yıl boyunca oluşan ortak kültür, müşterek geleneklerdir. Deyimlerimiz ortak, atasözlerimiz, destanlarımız ortaktır…

Cengiz Bey, sonraki yıllarda Türkiye’ye birçok defalar geldi. Bizim de birkaç kere onunla görüşmek, konuşmak fırsatımız oldu. Fakat onu sağlığında Kırgızistan’da görmek mümkün olmadı. Biz Kırgızistan’a gittiğimizde o hep dışarıda idi. On yıl önce kaybettiğimiz büyük yazarımızın mezarını bundan beş sene önce ziyaret edip, Türkçenin Uluslararası Şiir Şöleni münasebetiyle Fatihalar okuduk, onu rahmetle yâd etik.

Mankurt/mankurtlaşma Cengiz Aytmatov’un Gün Olur Asra Bedel (Başka bir tercümesi: Gün Uzar Yüzyıl Olur) adlı eserinde ortaya konulan bir kavramlardır. Sömürgeci, istilacı güçler bir ülkenin çocuklarını, başlarını yaş derilerle sararak kızgın çöl güneşi altında bırakırlar. Bu deriler kurudukça kafaları sıkıştırır. Kafaları sıkıştırılan çocukların beyinleri küçük kalır, zihnî melekeleri de gelişmez.

Bu tip, aslında tüm sömürülen dünya için söz konusu. Sömürgeciler sadece kendilerine itaat eden, emirlerini anlayan bir insanlık istiyor. Biz düşünelim, biz yapalım, diğerleri bize hizmet etsinler... Elbette, mankurtlaştırmanın en kabası, bu deri sarılarak yapılanı; sayısız mankurtlaştırma usulü var.

Romalıların biz düşünürüz, kölelerimiz çalışır sözünde olduğu gibi...

Cengiz Aytmatov, Türk dünyasının zihin kodlarına işleyen bir konuyu Gün Olur Asra Bedel romanında kavramlaştırdı: Mankurtlaşma! Bu kavramlaştırma onu alelade bir romancının ötesinde, bilge bir edip olarak hafızamıza yerleştirdi.

Gün Olur Asra Bedel’de yazar geçmişle romanın yazıldığı zaman arasında sürekli gider gelir. Dün aslında bugündür! Nayman Ana, mankurtlaştırılan oğlunu kurtarmak için umutsuz bir mücadele içindedir. Mankurtlaşan oğlu artık onu tanıyacak ve sözünü dinleyecek durumda değildir, bir ok darbesiyle kendisini kurtarmak isteyen annesini öldürür...

Mankurtlaştırılmak için ille de kafasına ıslak deve derisi sarılmak gerekmez. Fizikî mankurtlaştırma bir efsane olabilir, manevisî ise her an yaşanabilecek bir gerçekliktir.

Mankurt, sadece sahibinin emirlerini yerine getiren bir köledir. Ne ana, ne baba, ne kardeş ve de vatan, millet tanır. Sadece ve sadece verilen emirleri dinler, buyruklara itaat eder. Muhakeme yapamaz, iyiyi doğruyu tefrik edemez.

Cengiz Aytmatov, mankurt efsanesini gününe getirir: Nayman Ana'nın gömüldüğü mezarlık uzay üssü yapılmıştır. Kazgangap buraya gömülmesini vasiyet etmiştir, oğlu Sabitcan ise babasının cenazesine zorla gelmiş; bir an önce törenin bitmesini istemektedir. Üsse yaklaşan cenaze alayını durduran nöbetçiler, buranın askerî bölge olduğunu söylerler. Nöbetçi subay Kırgız kökenli bir delikanlıdır. İlk sözü: "Yoldaş, Rusça konuş" olur...

Beyin daraltma yalnızca fiziki olarak yapılmamaktadır. Kafamızda bizi sıkan deri yok; ama zihnimizi daraltmak için yapılan ameliyeler var. Harf değişiklikleri, dile, kelimelere müdahaleler, kendi klasik metinlerine vakıf olamadan yabancı metinlerle karşılaştırılma...Bunlar da mankurtlaştırmanın başka türlü̈ tezahürleri!

Esas olan mankurtlaşmanın zeminlerini kurutmaktır. İrademizin sahibi olacağız, hür düşüneceğiz, fiilimizin yönünü kendimiz tayin edeceğiz. Gerektiğinden karşı koyma hakkımızı kullanacağız.

Mankurt kavramı sözlüklerimize giriyor. Doğan Büyük Türkçe Sözlük’te mankurt, mankurtlaşma, mankurtlaşmak, mankurtluk kelimeleri şöyle anlamlandırılmıştır:

mankurt. [i.mung-bung/bun, bunama veya mankafa ile ilgisi olduğu tahmin ediliyor] Kırgız yazar Cengiz Aytmatov’un Gün Olur Asra Bedel romanında kullandığı bir kavram. Köleleştirilerek kendi halkına karşı kullanılmak istenen kişinin kazınmış başına ıslak deve derisi sarılır ve böylece elleri kolları bağlı olarak kızgın güneşe bırakılır. Deve derisi kurudukça başı sıkar ve beyni küçültür. Böyle bir kişi sadece emirleri yerine getiren bir köle hâline gelir.

mankurtlaşma. [i.] Mankurtlaşmak fiili.

mankurtlaşmak. -ır[g.siz f.] Sadece sahibinin emirlerini yerine getiren köleye dönüşmek, mankurt haline gelmek.

mankurtluk. [i.] 1. Mankurt olma hâli. 2. Mankurt yakışır hareket.