Provokasyon haberler karşısında Müslümanlar nasıl davranmalı sorusuna İslâm ilim geleneğine yaslanarak geçen yazılarda cevaplarımızı paylaşmıştık. Bu konuda yazdığım yazılar hep başka yazıları gerekli kıldı.

Haber tenkidi nasıl yapılır?
Müslüman ilim geleneğinde haber tenkidinden Hz. Peygamber’e (sas), sahabe ve tabiin nesline nisbet edilen haberlerin gerçekten onlara ait olup olmadığının araştırılmasında takip edilen kurallar bütünlüğü kastedilir. Takip edilen kriterlerden bugün de istifade edilmesi gerektiğine inanıyorum ben. Maksadı açalım:
Sahih haber; adâlet ve zabt sahibi râvîlerin, yine aynı durumdaki râvîler vasıtasıyla Hz. Peygamber’e (sas), - sahabe ve tabiin’e - kadar ulaşan kesintisiz bir râvi zinciriyle rivâyet ettikleri, şâzz ve illetli olmayan haberdir.
Bu tanımdan da anlaşılacağı üzere bir haberin Hz. Peygamber’e (sas) veya sahabe ve tabiine ait olup olmadığını anlamak için nakledilen haberde beş kriterin aynı anda bulunması şartı aranmaktadır.
Bu kriterlerin ilk üçü sened tenkidini yani haberi veren kişi ve kişileri, son iki kriter ise hem habercileri hem de onların naklettikleri haber metnin muhtevasını içermektedir. Bunların başında haber nakilcisinin âdil olması şartı aranır. Eğer haberci âdil değilse diğer kriterlere bakılmaz ve bu haber hemen reddedilir. Adâletten ne kasdedildiğini ise geçen yazıda ele almıştık.
Âdil habercinin, nakledeceği haberleri, doğru bir şekilde görme ve öğrenme, gördüklerini ve öğrendiklerini hafızasında tutma veya eksiksiz yazma ve kaydetme yeteneğine tam sahip olması gerekir. Teknik ifadesiyle zabt olması.
Haber nakilcisinin haber kaynaklarıyla arasında kopukluğun olmaması, haberi direkt almada bir engelin olmaması, teknik ifade ile sened silsilesinde bir kopukluğun yaşanmaması elzemdir.
Yine yukarıdaki kriterlere göre güvenilir haberci tarafından nakledilen haber, daha güvenilir bir veya birden fazla habercinin haberine ters düşmemelidir, düşerse eğer, şâzz / aykırı kalır. Bu hâl hem o habercinin hem de haberinin aykırı olduğu ve böylece kabul edilmemesi gerektiği anlamına gelir.
Son olarak, haberin metin veya senedinde, onu zaafa düşürecek herhangi bir kusur da (gizli illet) bulunmamalıdır. Meselâ haberi yapılan olayın sahih akıl kurallarına, bilimsel hakikatlere, tesis edilmiş sosyolojik gerçeklere, tarihsel hakikatlere ters düşmemesi önem arzetmektedir.
Bir haber bu tenkid mekanizmasına takılmadan geçerse, İslâm ilim geleneğinde ancak o zaman sahih kabul edilir. Bu tenkid mekanizmasının ihtiva ettiği ve her biri kendi içinde sağlam kurallara bağlanmış beş kâidenin tatbik edilmesi ehliyet ve yetenek istemektedir kuşkusuz. En çok da kamu oyunu bilgilendiren habercilerin bu kurallara dikkat etmesi gerekmektedir.
Çağdaş dönemde bu dönemin sunduğu imkânlardan da yararlanarak provokasyon amaçlı haberler üretmek ve toplum arasında bunları yaymak zor değildir. Kimi kışkırtma içerikli haberlerin arkasında küresel istihbarat güçlerinin yer alması da provokasyon içerikli bir haberin hakikatini ortaya çıkarmayı güç kılmaktadır.
Bu nedenle komplocuların istedikleri sonucu almamaları için teenniyle hareket etmek, İslâm ilim geleneğinden ve modern dönem haber tenkid kriterlerinden itsifade etmek önemlidir. Haber sitelerinin haberleri kopyala yapıştır kolaycılığıyla yayımlamalarına karşı da dikkatli olmak gerekmektedir.